Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady w Chełmnie nad Nerem to miejsce pamięci, które przywołuje bolesne wydarzenia z czasów II wojny światowej. Od 1941 do 1943 roku, w obozie SS-Sonderkommando Kulmhof, zamordowano około 200 tysięcy ludzi, w tym Żydów, Romów i Polaków. Dziś muzeum pełni ważną rolę w edukacji i upamiętnianiu ofiar, starając się przywrócić tożsamość pomordowanych i przekazać ich historie kolejnym pokoleniom. O historii tego miejsca opowiedział nam Bartłomiej Grzanka, kierownik muzeum.
Po agresji niemieckiej na Polskę we wrześniu 1939 roku, na terenach okupowanej Polski, naziści zaczęli tworzyć obozy masowej zagłady. Pierwszym takim straszliwym miejscem był obóz utworzony we wsi Chełmno (obecnie gmina Dąbie w powiecie kolskim). W języku niemieckim nosił on nazwę SS-Sonderkommando Kulmhof. Obóz ten funkcjonował od 8 grudnia 1941 roku do kwietnia 1943 roku, a następnie krótko w czerwcu i lipcu 1944 roku. W obozie tym przeprowadzano eksterminację Żydów polskich, Romów, Polaków, a także jeńców radzieckich. Początkowo ciała pomordowanych grzebano w Lesie Rzuchowskim, który znajdował się w bliskiej odległości od Kulmhof. Od 1942 roku rozpoczęto jednak ich spalanie w specjalnie do tego celu wybudowanych piecach krematoryjnych, co miało na celu zatarcie śladów zbrodni. Szacuje się, że w obozie zamordowano około 200 tysięcy ludzi, a tylko nielicznym udało się uciec i przetrwać ten koszmar.
Historia muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem sięga 1986 roku, kiedy to rozpoczęto badania archeologiczne w Lesie Rzuchowskim. Te działania zainicjowały proces tworzenia placówki, która miała na celu upamiętnienie ofiar obozu. W 1987 roku, decyzją ówczesnego wojewody konińskiego, obszar ten przekazano pod administrację Muzeum Okręgowego w Koninie. Równolegle z pracami wykopaliskowymi rozpoczęto budowę pawilonu wystawienniczego, a samo muzeum zostało uroczyście otwarte 17 czerwca 1990 roku. W tym samym czasie podjęto starania o przejęcie terenu byłego majątku ziemskiego, obejmującego pałac i spichlerz, znajdującego się we wsi Chełmno, który do połowy lat 90. był własnością Gminnej Spółdzielni w Dąbiu. Dzięki zaangażowaniu Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, w grudniu 1998 roku, teren ten został przekazany pod zarząd muzeum. W 2009 roku, w odrestaurowanym spichlerzu, uruchomiono wystawę poświęconą historii obozu, wzbogacając tym samym ofertę edukacyjną i upamiętniającą tragiczne wydarzenia z przeszłości. Od lipca 2013 r. muzeum stanowi oddział zamiejscowy Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie (Luboń koło Poznania). Placówka jest Instytucją Kultury Samorządu Województwa Wielkopolskiego.
Obecnie kierownikiem muzeum jest Bartłomiej Grzanka, który oprowadzał nas po tym miejscu. W zeszłym roku muzeum odwiedziło blisko 35 tysięcy zwiedzających, co świadczy o jego znaczeniu jako miejsca refleksji nad tragicznymi wydarzeniami historycznymi. W ramach swoich działań, muzeum zorganizowało 70 różnorodnych zajęć edukacyjnych, które mają na celu przybliżenie historii obozu i losów jego ofiar. Oprócz lekcji muzealnych, które odbywają się na miejscu, pracownicy muzeum prowadzą wykłady oraz prezentacje w różnych instytucjach, w tym Uniwersytetach Trzeciego Wieku, co pozwala dotrzeć do szerszej grupy odbiorców. Muzeum aktywnie współpracuje z innymi miejscami pamięci, takimi jak Auschwitz-Birkenau czy Treblinka, tworząc sieć instytucji, które dzielą się doświadczeniem w zakresie edukacji i upamiętniania ofiar Holokaustu. Przykładowo, w zeszłym roku zorganizowano ponad 70 wykładów i prezentacji, co pozwoliło na zaangażowanie ponad 2000 uczestników zajęć. Wizyta w muzeum ma nie tylko wymiar edukacyjny, ale również komemoracyjny. Grupy zwiedzające, w tym często członkowie rodzin ofiar, składają kwiaty na ścianie pamięci w Lesie Żuchowskim, co stanowi ważny moment upamiętnienia. Podczas wizyt zwiedzający mają możliwość nie tylko poznania historii obozu, ale również zrozumienia losów ofiar przed dotarciem do tego miejsca. W ramach zajęć edukacyjnych muzeum koncentruje się na losach rodzin, dzieciach w gettach oraz artefaktach, które udało się pozyskać w wyniku badań archeologicznych. Takie podejście sprawia, że wizyta w muzeum staje się głębszym doświadczeniem, wzbogaconym o osobiste historie ofiar, co pozwala na lepsze zrozumienie tragicznych wydarzeń historycznych.
- Najważniejsze w naszej pracy jest przywrócenie tożsamości ofiar. Mówi się o 200 tysiącach ofiar Chełmna, ale takie liczby niewiele nam przybliżają. Natomiast kiedy już się zagłębimy w dokumenty, relacje, zdjęcia, to jest wtedy taka najważniejsza część naszej pracy. Żeby jak najwięcej o tych ludziach się dowiedzieć, żeby ta pamięć o nich przetrwała – podkreślał Bartłomiej Grzanka. Wstęp na teren muzeum oraz Lasu Rzuchowskiego (tak jak do innych miejsc pamięci ofiar holokaustu) jest bezpłatny. Muzeum jest czynne dla zwiedzających od wtorku do niedzieli w godzinach między 9 a 15.
Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady w Chełmnie nad Nerem pełni niezwykle ważną rolę w zachowaniu pamięci o ofiarach holokaustu. Przez swoją działalność edukacyjną oraz upamiętniającą, instytucja ta nie tylko przypomina o tragicznych wydarzeniach, ale także stara się przywrócić tożsamość i ludzkie oblicza ofiar. Bartłomiej Grzanka, kierownik muzeum, zwraca uwagę, że liczby dotyczące zamordowanych, choć przerażające, nie oddają prawdziwego wymiaru tragedii. To osobiste historie, dokumenty i relacje sprawiają, że pamięć o tych, którzy zginęli, ma szansę przetrwać. Muzeum stanowi nie tylko miejsce refleksji, ale także przestrzeń dialogu i edukacji, która ma na celu uczyć o przeszłości oraz przestrzegać przed jej powtarzaniem.
